Rządowy projekt nowelizacji Kodeksu postępowania karnego przewiduje, że o odmowie dopuszczenia pełnomocnika do udziału w przesłuchaniu świadka nie będzie już decydował wyłącznie prokurator, lecz również sąd rejonowy. Prokuratorska decyzja ma podlegać zażaleniu, a sąd będzie zobowiązany rozpoznać je w ciągu siedmiu dni. Nowe przepisy to odpowiedź na zarzuty o zbyt szeroką swobodę prokuratora i brak skutecznej ochrony praw świadka, które ponownie wybrzmiały po kontrowersjach związanych z przesłuchaniem Barbary Skrzypek.

Obowiązujące przepisy i ich praktyczne zastosowanie

Zgodnie z art. 87 § 2 Kodeksu postępowania karnego, osoba niebędąca stroną, w tym świadek może ustanowić pełnomocnika, jeśli wymaga tego jej interes w toczącym się postępowaniu. Przepis ten pozostawia jednak dużą swobodę interpretacyjną, ponieważ ustawodawca nie sprecyzował, czym dokładnie jest taki interes. W praktyce oznacza to, że każdorazowo decyzję podejmuje organ prowadzący postępowanie, najczęściej prokurator.

Świadek może korzystać z pomocy pełnomocnika (którym może być wyłącznie radca prawny lub adwokat), szczególnie w sytuacjach, gdy istnieje ryzyko postawienia mu zarzutów, gdy poruszana kwestia dotyczy tajemnicy zawodowej, a także, gdy zachodzą przesłanki wskazujące na realne zagrożenie interesów osobistych lub procesowych danej osoby.

Mimo to, jeśli prokurator uzna, że nie ma podstaw do dopuszczenia pełnomocnika, może wydać odmowne zarządzenie. Taka decyzja, choć podlega zażaleniu, trafia obecnie do prokuratora przełożonego, a nie do niezależnego organu sądowego.

W przeszłości wskazywano, że to rozwiązanie jest niewystarczające zarówno ze względu na brak niezależnej kontroli, jak i ze względu na ryzyko naruszenia prawa do obrony. Rzecznik Praw Obywatelskich już w 2018 r. postulował wprowadzenie instytucji tzw. „świadka z asystą”, czyli obowiązkowego udziału adwokata w przypadku przesłuchiwania osoby, wobec której istnieją podstawy do postawienia zarzutów.

Planowane zmiany. Sądowa kontrola decyzji prokuratora

Projektowana nowelizacja zakłada, że w przypadku odmowy dopuszczenia pełnomocnika, świadek lub jego pełnomocnik będą mogli złożyć zażalenie do sądu rejonowego właściwego dla miejsca prowadzenia postępowania. Sąd będzie zobowiązany rozpoznać sprawę niezwłocznie, nie później niż w ciągu siedmiu dni od otrzymania akt. Dopiero po uprawomocnieniu się decyzji prokuratora stanie się ona wykonalna.

To oznacza istotne wzmocnienie pozycji świadka w postępowaniu przygotowawczym. Nowelizacja wprowadza kontrolę sądową tam, gdzie dotychczas decydował wyłącznie organ ścigania. Tym samym zwiększa się szansa na bezstronną ocenę, czy przesłuchiwany rzeczywiście potrzebuje wsparcia prawnego.

Planowane przepisy mają zastosowanie również do zażaleń złożonych, lecz nierozpoznanych przed wejściem ustawy w życie. W ocenie autorów projektu takie rozwiązanie ma charakter gwarancyjny i wzmacnia konstytucyjną zasadę prawa do obrony.

Wyjątki od zasady – przesłuchanie bez pełnomocnika

Nowelizacja przewiduje również wyjątki, w których przesłuchanie świadka może zostać przeprowadzone mimo braku prawomocnej decyzji sądu w przedmiocie udziału pełnomocnika. Dotyczy to sytuacji niecierpiących zwłoki oraz przypadków, w których za takim działaniem przemawia ważny interes śledztwa.

W uzasadnieniu projektu wskazano m.in. na zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne dla bezpieczeństwa państwa oraz konieczność niezwłocznego przeprowadzenia czynności w toku zatrzymania podejrzanego, które mogą mieć istotne znaczenie dla dalszego postępowania. Na przykład w kontekście decyzji o zastosowaniu tymczasowego aresztowania.

Argumenty stron i możliwe konsekwencje zmian

W uzasadnieniu projektu Ministerstwo Sprawiedliwości odniosło się również do stanowiska adwokatury, która w swojej petycji postulowała odebranie prokuratorowi prawa do odmowy udziału w sprawie pełnomocnika świadka. Resort nie podzielił tego stanowiska, wskazując, że przypadki odmowy należą do rzadkości, a wprowadzenie sądowej kontroli stanowi wystarczające zabezpieczenie praw procesowych.

Dodatkowo podkreślono, że w niektórych sprawach akta mogą zawierać materiały niejawne, objęte klauzulami „tajne” lub „ściśle tajne”, które mogą być okazywane świadkowi w trakcie przesłuchania. W takim przypadku poszerzenie kręgu osób mających dostęp do tych informacji mogłoby zagrażać interesom śledztwa lub bezpieczeństwu państwa.

Decyzja prokuratora o odmowie udziału pełnomocnika, nawet jeśli wydawana jest rzadko, może mieć poważne konsekwencje dla praw jednostki. Jak wskazano w opinii Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego już w 2014 r., odmowa taka w istocie przesądza o braku interesu prawnego świadka, a to może prowadzić do naruszenia konstytucyjnych gwarancji wynikających m.in. z art. 41 i art. 42 ust. 2 Konstytucji RP.

Projekt nowelizacji procedury karnej, zakładający sądową kontrolę odmowy dopuszczenia pełnomocnika świadka to krok w kierunku zwiększenia ochrony praw jednostki bez całkowitego pozbawiania prokuratury możliwości reagowania w sytuacjach wymagających pilnego działania. Propozycja zachowuje równowagę między interesem śledztwa a potrzebą bezstronnej oceny, ale jej skuteczność zależeć będzie od praktyki stosowania oraz wyważenia przesłanek dopuszczających wyjątki od zasady.

Kancelaria Sitnik | sitnik.pl